segunda-feira, 26 de outubro de 2009

Vocabulário uitoto/vitoto (Witoto/Witôto)

Site Línguas Indígenas Brasileiras, de Renato Nicolai < nicolai@indios.info> -- Projeto Indios.Info < www.indios.info >

Vocabulário uitoto/vitoto (Witoto/Witôto)

 
abiucaride    febril, febre / fiebre / fever
acaido escorpião / alacrán / scorpion
acerite espirrar / estornudar / to sneeze
adjué grande / grande / large, big
adjué espesso, grosso / espeso, grueso / thick
afóque mutum, esp. de ave / esp. de ave / a kind of bird
aicide correr / correr / to run
aimaco queixo / quijada / chin
aimáque barba, bigode / barba, bigote / beard, mustache
aimarame pescador / pescador / fisherman
airida beiju / pan de amido de yuca / a kind of manioc bread
álfoi veneno / veneno / poisson
alfuibidje tempestade / tempestad / tempest
ama irmã, irmão / hermana, hermano / sister, brother
ama prima, o / primo / cousin
amaçi jibóia, boa, sucuri / anaconda / boa snake
amana boto / golfin / dolphin
amêna árvore / árbol / tree
ámenoicado tuiuiú / esp. de ave / a kind of bird
amudjique jacina
aniédo solteiro / soltero / single
are alto / alto / high
arité longe / lejos / far
ataua galinha / gallina / hen
baie ali / allí / there
bânui fígado / hígado / liver
baquita jacamim / esp. de árbol / a kind of tree
bédjado milho / maíz / corn
bétade vento / viento / wind
bie cá, aqui / acá, aqui / here
bie esta, este / esta, este / this
bigue borduna / clava / stick
bodide urina / orina / urine
bodiro bexiga / vejiga / bladder
bodisaideco urinar / orinar / to urinate
boraréde amarelo / amarillo / yellow
boríde relâmpago / relámpago / lightining
buié quem / quien / who
bunemara-mana narrador de histórias
caca bochecha / moflete, mejillas / cheek
cádjáque pederneira / pedernera / fire-stone
caféde flor / flor / flower
cáganio acará-açu / esp. de pescado / a kind of fish
çaié moquem / ahumado / smoked
caige nosso / nuestro / our
çani tucunaré / esp. de pescado / a kind of fish
caniquêvo joelho / rodilla / knee
ceda flecha / frecha / arrow
ceda, irida jiqui / esp. de cesto para pescar / a kind of basket for fishing
cédale cuidado / cuidado / be carefull
céga cozido / cocido / boiled
cique gengiva / encía / gum
cirico mapati, cucura / esp. de planta / a kind of plant
coé meu, minha / mi, mia / my, mine
côe eu / yo / I, me
coéi (?) minha / mia / my, mine
coé-iquirité zangado / aburrido / angry
comáhí patauá, mala / maleta / suitcase
coméque facáduque tristeza / tristeza / sorrow
cóque brasa / brasa / ember
córapo redemoinho / remolino / whirpool
coréquido íris / iris / iris
cugue patinho / patito / little duck
cuinediê areia / arena / sand
çuinóde tremer de febre / temblar con fiebre/ to tremble with fever
cuio minhoca / lombriz de tierra / earthworm
cumequire coração / corazón / heart
çumique macaco leãozinho / esp. de mono / a kind of monkey
cunerué rapaz / mozo / boy
curéque sapo cururu / esp. de sapo / a kind of toad
curufo maguari / esp. de garza / a kind of heron
dabecuiro cinco / cinco / five
dáde um / uno / one
daiade pular / saltar / to jump
daimanite três / tres / three
damaite deixa / deja / let
dêobe fumo (folha) / hoja de tabaco / tabacco leaf
dibiréde fino, delgado / fino, delgado / thin
dicoma clitóris / clitoris / clitors
diéra fumo, tabaco / tabaco / tobacco
dioba tambaqui / esp. de pescado / a kind of fish
diréhe, icêhê bacaba / esp. de fruta / a kind of fruit
djaida canela / canilla / shin
djaigo machado / hacha / axe
djaino preguiça / pereza (el animal) / sloth
djajéda marajá / esp. de onza / a kind of ounce
djamoronio, didicuarú onça maracajá / esp. de onza / a kind of ounce
djanicônio (serrador) gafanhoto / langosta (insec.) / grasshopper
djaúba veado roxo / venado rojo / red deer
djicide fruta / fruta / fruit
djiédo ariramba, martim-pescador / esp. de ave / a kind of bird
djiéroda pote / pote / pot, jar
djoiréu arco-íris / arco iris / rainbow
djoiri rede de caça / red de caza / hunting net
djómani liga de braço / esp. de faja de brazo / a kind band for arm
djótoro inambu, nambu / esp. de ave / a kind of bird
djuicuruo cipó (lit. escada de jabuti) / cipó, bejuco / liana
dôbode tamanduá colete / esp. de armadillo / a kind of armadillo
dófe nariz / nariz / nose
dorécotête tapagem / esp. de cesto para pescar / a kind of basket for fishing
duíco doença / dolencia / sickness
ébinio, jacudo vaga-lume / luciérnega / fire-fly
éciodédje pingo (de chuva) / gota (de lluvia) / rain drop
éde chorar / llorar / to cry
éde lágrima / lágrima / tear
éde leite de borracha, látex
édo espinho / espina / thorn
édoma onça vermelha / onza roja / red ounce
éfa arara / guacamayo / macaw
efoiguigore caveira / calavera / skull
êfuié ariranha / esp. de animal de río / a kind of river mammal
éganio cobra coral / culebra coral / coral snake
êi mãe / madre / mother
êi tia / tía / aunt
eiahõma macaco prego / esp. de mono / prego monkey
eidade perna / pierna / leg
êidei nadar / nadar / to swim
éidi pé / pié / foot
éidiémodo peito do pé / pecho del pié / foot chest
eidiero planta do pé, sola do pé / planta del pié / sole
êinique pium, esp. de mosquito / esp. de zancudo / a kind of mosquito
eio camaleão / camaleón / chameleon
eirfe língua / lengua / tongue
êmani rio / río / river
êmei paca / paca / paca, spotted cavy
emo queixada, catetu / puerco salvage / a kind of hog
êmondoque costa / cuesta / coast
enêco telhado de caranã / tejado de caranan / roof of caranan leaves
enêei terra / tierra / earth, soil
énicane fagulha / centella / spark
énico tamoatá
équinió-na-haide (de fogo) formiga / hormiga / ant
êrade maracanã / esp. de ave / a kind of bird
erecama enteado / entenado / step-son
érênio tamanduá bandeira / tamanduá bandera / a kind of anteater
eréri caranã / esp. de palmera / a kind of palm tree
erouóde olhar / mirar, ojear / to look
étoci bem-te-vi / esp. de ave / a kind of bird
fácua, mogaréque bacurau / esp. de ave / a kind of bird
fecaidjeido ombro / hombro / shoulder
fénague barriga da perna / panturilla
fenaque pau de balsa / palo de balsa / raft wood
fenare (cf. fenaque) santo / santo / saint
fequima viúva / viuda / widow
fequínio viuvo / viduvo / widowed
férecio centopéia / ciémpiés / centipede
ficido beija-flor / pica-flor / humming-bird
fiódo gafanhoto / langosta (insec.) / grasshopper
fióidéte morte / muerte / death
fuecanio juriti / esp. de paloma / a kind of pigeon
fuéigo lábio / labio / lip
fuémona verão / verano / summer
fuiana, fuiau timbó / esp. de veneno para pescar / a kind of poison to fish
fuido cutia / esp de roedor / a kind of rodent
fuiquiri pomba galega / paloma gallega / a kind of dove
fuiréde ladrão / ladrón / thief
fuiui, p(f)öui lua / luna / moon
gadí pirarucu / pirarucu, esp. de pez / pirarucu fish
gaimo-héro glande / glande / acorn
gairicone periquito / perico / parakeet
garadoai uaranarana
gibói coca / coca / coca
goguira esteio / sostén / prop
guáme macaco coatá / mono coatá . coatá monkey
guarurama, coinedjé praia / playa / beach
guidjago carcás / aljaba / a kind of small basket for arrows
guioro-niú concha / concha / shell, conch
guitié comida / comida / food
guniéde jejum / ayuno / fasting
gunõ comer / comer / to eat
gurude trovão / trueno / thunder
hábe folha de papel / hoja de papel / leaf (paper)
haco, hiaco coxa / muslo / thigh
hácuéve baço / bazo / spleen
háfaique pulmão / pulmones / lung
hágabe vinho (refresco) / esp. de vino / a kind of wine
haiaráfe via-láctea / camino de San Tiago / Via Lactea
hainau raiz / raíz / root
haitiquino capim / capin / grass
hánaba sombra humana / / sombra humana / human shadow
hanadjári onça grande / onza grande / large ounce
harafai remo / remo / oar
haraíma remador / remador / rower
hárue sono / sueño / sleep
hêamona idjaque (lit. outro verão começou), ano / año / year
hébe tripas / tripas / guts
hêdica espeto / asador / spit
hédina pênis / penis / penis
héfo orelha / oreja / ear
hégademá anta / danta, tapir / tapir, anta
hêgue ovo / huevo / egg
hejádemá-edjéneduma peixe-boi / esp. de animal de río / manati
heméi macaco barrigudo / esp. de mono / a kind of monkey
hênui água / agua / water
hénuidia seiva / savia / sap
hiameé segundo / segundo / second
hiáne vulva, vagina / vulva, vagina / vulva, vagina
hibôni pente / peine / comb
hico? (do mato) cachorro / perro / dog
hicodainanó tatu canastra / esp. de armadillo / a kind of armadillo
hicoquitê roncando / roncando / snoring
hicorigue incestuoso / incestuoso / incestuous
hidêmo traira / esp. de pescado / a kind of fish
hidinêcéte masturbação / masturbación / masturbation
hidóbe macaco parauacu / esp. de mono / parauacu monkey
hidocuinhaoadiréque morcego branco / murcielago blanco / white bat
hifai sogro / suegro / father-in-law
hifano sogra / suegra / mother-in-law
hificogue abíu / caimito / esp. de fruta
himóque macaco da noite / esp. de mono / a kind of monkey
hinhoraque barro branco, tabatinga / barro blanco / white clay
hiráco onça pintada / onza pintada / spotted tiger
hitânio moça / muchacha / girl
hitiréde trevas / tinieblas / darkness
hitiróquinio lontra / nutria / otter
hóde garça azul / garza azul / blue heron
hófo barraca / tolderia / barrack
hóga camarão / camarón / shrimp
homa aranha / araña / spider
homa macaco caiarara / esp. de mono / a kind of monkey
hudiaconio besouro / escarabajo / bug
hueque pelo púbico / pello pubico / pubic hair
hueque (no pubis) cabelo / cabello, pelo / hair
iáico asa / ala / wing
iâma jacundá / esp. de pescado / a kind of fish
ianoride baixo (de altura) / bajo / low
iaréde perto / cerca / near
iaronaite magro / magro / thin
ibe pena, pluma / pluma / feather
ibôma piolho / piojo / louse
iça filha / hija / daughter
icido dente / diente / tooth
iço tio / tío / uncle
icohite amanhã / mañana / tomorrow
icoi travessão / atravesado / dash
icône barranca / barranco / ravine
icóre igapó / bosque inundado / overflowed forest
idjáque osso / hueso / bone
idjémuidomo encantado / encantado / haunted
idjétué igarapé / tipo de río / narrow chanel
iéce carne / carne / meat, flesh
ificorenio estrela (da tarde) / estrella / star
ifo buraco / hueco / hole
ifógue cabeça / cabeza / head
ifoiguebaro crista / cresta / crest
igóre (de árvore) casca / cáscara / bark, peel
imane oidjiêde nevoeiro / niebla / thock fog
imênia piranha / piraña / piranha fish
ináida surubim / surubin / a kind of fish
inaraco tipiti / esp. de prensa para yuca / a kind of manioc press
inêide sonho / sueño dream
inhigue escroto / escroto / scrotum
ino urubu-rei / esp. de buitre / a kind of vulture
ino-ino urubu / esp. de buitre / a kind of vulture
io macaco guariba / mono aullador / guariba monkey
iobidén alegria / alegría / joy
iqui resina de sorva / resina de sorva / sorva resin
ira luz / luz / light
iráique tição / tizón / firebrand
ire fogo / fuego / fire
irída envireira / esp. de árbol / a kind of tree
iriréde floresta / bosque / forest
ito filho / hijo / son
ito neta, neto / nieta, nieto / granddaughter, grandson
itôma, hitoma sol / sol / sun
itúba redondo / redondo / round
iuana jararaca / esp. de culebra / a kind of snake
iuúré ele / él / he
macáde andar / andar / to walk
madivai sardinha
mahiduque trabalhar / trabajar / to work
mairânio gavião real / gavilán real / hawk
maraniéde fraco / flaco / weak
maraniéde mau (não presta) / malo / bad
máre bom / bueno / good
marefui-ui-toma luar / claro de luna / moonlight
marida forte / fuerte / strong
megorunio machado pequeno / hacha pequeña / small axe
mênaide dois / dos / two
méni garça branca / garza blanca / white heron
ménide leve / leve / light
meninio tartaruga / tortuga / turtle
mérede pesado / pesado / heavy
mero porco / cerdo, puerco / pig
méroçigue tanibuca / esp. de árbol / a kind of tree
miaje-miáre perna / pierna / leg
minie rato (peito branco) / ratón (pecho blanco) / rat (white chest)
mio nora / nuera / daughter-in-law
mocódi mutuca / esp. de zancudo / a kind of mosquito
mocoréde azul / azul / blue
moidji bunda, nádegas / nalgas / buttock
móifo ânus / ano / anus
moma pai / padre / father
mõna céu / cielo / sky
monaide dia / día / day
monare surucucu / esp. de culebra / a kid of snake
monarecudo estrela (da manhã) / estrella de la mañana) / early star
mono peito, seio / seno / breast
monoíço coruja / lechuza / owl
monomuido bico do peito / mamella / nipple
muidoque cujubim / esp. de ave / a kind of bird
muiroque gosma / muermo / pip, gaspes
muiroque ramela / legaña / rheum (of the eye)
muiróque gordo / gordo / fat
nace porta / puerta / door
naço caminho / camino / trail
nagaamaite quatro / cuatro / four
nagáfebequiro dez / diez / ten
nágo noite / noche / night
nái aquela / aquella / that one (fem.)
naima jacaré / yacare / alligator
nano antigamente / antiguamente / long ago
náredjo biceps
naríde nuvem / nube / cloud
nauide ontem / ayer / yesterday
nécuio pele / piel / skin
néhe assaí / esp. de palmera / a kind of palm tree
némuie excremento / excremento / excrement
neuome onde / donde / where
niáotanégue virgem / virgen / virgin
nibódo mergulhão / esp. de ave / a kind of bird
niécore genro / yerno / son-in-law
niécuio veia / vena / vein
niénenio tatu grande / armadillo grande / a kind of large armadillo
niéquero tucum / tucumán / a kind of palm tree
niequique caroço, semente / carozo, semilla / stone (of fruit), seeds
nifique pedra / piedra / stone
niuçu rato (peito preto) / ratón (pecho negro) / rat (black chest)
nocaido tucano / tucán / toucan
nocarái canoa / canoa / canoe
nóco pato / pato / duck
nofanio gia / rana / frog
nôgo panela / cazuela / cooking pot
nogore panela grande / cazuela larga / large pot
nôio sucuriju / esp. de anaconda / a kind of boa snake
noiquire coroa / corona / crown
noiquito curimatã, curimbatá / esp. de pescado / a kind of fish /
nonoco-quenio tamanduáy / esp. de tamanduá / a kind of anteater
nóque chuva / lluvia / rain
nóvico cachoeira / cascada / waterfall
nuioguiê vitória-régia / esp. de planta y flor / a kind of plant and flower
ó tu / tú / you (2.p.)
oáli mulher / mujer / woman, esposa / esposa / wife
oaquimá velho / viejo / old man
oáquimá velha / vieja / old woman
obidjáca zarabatana / cerbatana / blow-pipe
ôcide queimar / quemar / to burn
ocudo estrela / estrella / star
oçuma avô / abuelo / grandfather
oçunio avó / abuela / grandmother
odjéreminio jabuti / yabuti / a kind of land turtle
ofáibe peixe-cachorro / esp. de pescado / a kind of fish
ôgobeide peito, torax / pecho / chest
ógodo banana / banano, plátano / banana
oididé fumaça / humo / smoke
oidjiêde nevoeiro / niebla / thock fog
oié teu / tuyo / your
oifãno cunhada / cuñada / sister-in-law
oiima cunhado / cuñado / brother-in-law
óima homem / hombre / man
oine marido / marido / husband
oinoque dedo / dedo / finger
onagáiduque gostar / gustar / to like
oniimai dele / de él / his
oniimé primeiro / primero / first
onocobe umbigo / ombligo / navel
onodi mão / mano / hand
onófuai braço / brazo / arm
ônogai galho / rama / branch
orinio acará / esp. de pescado / a kind of fish
quéfai (de taboca) faca / cuchillo / knife
quêma jacuraru / esp. de iguana / a kind of lizard
quêquéde vomitar / vomitar / to vomit
quimágo pescoço / pescuezo / neck
quinai rede / hamaca / hammock
quinédoidjema rouxinol / ruiseñor / nightingale
quiquinio quatipuru / esp. de cuati / a kind of small rodent
quiriga jamaxi
quiritênio muirapiranga, conduru-de-sangue / esp. de árbol / a kind of tree
quito veado / venado / deer
racique mata / bosque / forest
racoéde acabou / acabó / it is finished
racudja, hirama branco (cor) / blanco (color) / white (color)
rága enterrado / enterrado / buried
ráicite rir / reir / to laugh
raio cobra / culebra / snake, cobra
ráiquié algodão / algodón / cotton
ranabacuéfana pesadelo / pesadilla / nightmare
ranabudgêgue borboleta / mariposa / butterfly
ranoréde pequeno / pequeño / small
raraquini taracuá fino, tacuá / esp. de inseto / a kind of insect
rautê caçador / cazador / hunter
rêrêfe tipóia / banda para el brazo lastimado / sling
rêriédo, reiréde valente / valiente / valiant
riaréde vermelho / rojo / red
riciagoda tamaquaré / esp. de árbol / a kind of tree
rifanóte brincar / jugar / to play
rióréde calor / calor / heat
riróacaduque beber / bibir / to drink
ritodjague preto / negro / black
rócadirene, tuierênio pica-pau / picamaderos / woodypecker
rocide ananás, abacaxi / ananá, piña / pineapple
rociridé frio / frío / cold
rodime friagem / frialdad / coldness
rórái lago / lago / lake
rórênio espírito, fantasma / espiritu / spirit
ruica assado / asado / roasted
ruidjire mandioca / yuca / manioc
ruidone matrinxã / esp. de pescado / a kind of fish
sacób tejuco
taiciconhe tornozelo / tobillo / ankle
taicide calcanhar / calcañar / heel
taiquidjure cotovelo / codo / elbow
tanodjoto mentiroso / mentiroso / liar
téide tossir / tosir / to cough
teja (sôa terra) gaivota / gaviota / gull
têtêbe borboleta / mariposa / butterfly
tidí macaco de cheiro / esp. de mono / a kind of monkey
tiéme (?) miolo / meollos / brain
tifuire campo / campo / field
tigábinio pirapitinga / esp. de pescado / a kind of fish
tó poraquê / esp. de pescado eletrico / a kind of electric fish
toça saracura / esp. de ave / a kind of bird
tôfei abano / abanico / fire-fan
tôtê correnteza / corriente / stream
totigoma uirapuru / esp. de ave / a kind of bird
tuáque cuspe / escupido / spittle
tucuréri rim / riñon / kidney
uádjotê certo, correto / cierto, correcto / right, correct
uaiquidedje inverno / invierno / winter
uana nós / nosotros / we
uárico safadeza / fajardice / baseness aquiq
ucófe meato / canal pequeño / meatus
ucuvo sete estrelo / una constelación / a constelation
uéo, çaroque papagáios, tipos de / tipos de loros / types of parrots
uguanho morcego branco / murcielago blanco / white bat
uibáre (pequena) flecha / frecha / arrow
uici olho / ojo / eye
uicicóro, uicóro pálpebras / párpados / eye lid
uicitera pestana / pestaña / eyelash
uidódo carapanã / esp. de mosquito / a kind of mosquito
uiéco testa / testa / forehead
uiéride copular / copular / to copulate
uinacaibé sobrancelha / ceja / eyebrown
uique (papagáio), cobras divs. / tipos de loros / types of parrots
uiqui bola / bola / ball
uñóco (anum corcoroca), anum / esp. de ave / a king of bird
uqui sêmem, esperma / semen, esperma / semen, sperm
uruécide grávida / preñada / pregnant
utáde hímen / himem / hymen
vótera cabelo / cabello, pelo / hair

Fonte: Coletado por Nunes Pereira, História e vocabulário dos índios uitoto. Gr. Macro-Caribe. Classificação: Witotoan, Witoto, Witoto Proper: Braz. HUITOTO

 
Uitoto-Kaimo
 
úlue    criança / niño / child
 

Fonte: Citado por SCHULLER, Rodolph R., in Revista Americana, 1911. Sinonímia: Witoto-Kaïmö.
[Colaboração de Victor A. Petrucci (ver links).]

Nenhum comentário:

Postar um comentário